Đảo Lý Sơn có những ngôi nhà cổ hàng trăm năm tuổi lưu giữ dấu tích của đội Hùng binh Hoàng Sa, đội quân vâng mệnh vua ban đạp sóng dữ ra đảo, bảo vệ mảnh đất thiêng của tổ quốc giữa đại dương.
Được dân đảo Lý Sơn gọi là nhà "sử làng", hay ông "Hoàng Sa", nghệ nhân Võ Hiển Đạt tự hào bảo rằng đây là nơi lưu giữ nhiều nhà cổ nhất nước.
Không tính các công trình kiến trúc cổ đình chùa, miếu mạo, đảo Lý Sơn hiện còn lưu giữ 24 căn nhà cổ bằng gỗ mít ròng xây dựng cách đây hơn 200 năm, được các con dân Hoàng Sa lưu giữ vẹn nguyên.
Cụ Võ Hiển Đạt cho hay, ngoài kiến trúc độc đáo và hầu hết được chủ nhân xây dựng bằng gỗ mít ròng, trong mỗi ngôi nhà cổ còn in đậm dấu ấn của những hùng binh Hoàng Sa qua sự hiện hữu của những sắc phong, những bài vị thờ cúng trong gian giữa các ngôi nhà cổ. Cụ Đạt bảo đó là báu vật của tiên tổ để lại từ ngày khai làng lập ấp trên đảo Lý Sơn.
 |
| Toàn cảnh căn nhà cổ rộng 300 m2 trên đảo Lý Sơn |
Ngôi nhà cổ rộng gần 300 mét vuông, tọa lạc ở khu vực "đắc địa" (mặt tiền hướng ra biển) ở thôn Tây xã An Hải - Lý Sơn hiện lưu giữ được nhiều nét cổ kính nhất. Kiến trúc, kết cấu của ngôi nhà vẫn vẹn nguyên như xưa.
Ông Dương Quang Định, (65 tuổi), trưởng tộc họ Dương, người trực tiếp trông coi ngôi nhà, cho biết, ông tổ họ Dương ra đảo định cư và xây ngôi nhà này vào năm 1835, đến ông là hậu duệ đời thứ 6 sống tại đây. Để xây được nhà, các bậc tiền bối họ Dương đã phải vận chuyển gỗ, vật liệu từ đất liền ra đảo trong nhiều năm liền. Ngoài ra, tổ tiên của ông đã phải bán hàng chục héc ta đất, cùng với tiền đóng góp của hàng ngàn công lao động của con cháu trong tộc họ.
"Ngôi nhà được dựng lên nhờ hơn 30 mét khối gỗ mít đỏ. Toán thợ mộc Kim Bồng nổi tiếng phải quần quật đục đẽo trong suốt 2 năm mới hoàn thiện phần gỗ" - ông Định kể.
 |
| Tủ thờ hàng trăm năm tuổi bằng gỗ mít lên nước bóng của thời gian |
 |
| Gian thờ tổ tiên khai khẩn và đội hùng binh Hoàng Sa trong ngôi nhà cổ của ông Dương Quang Định |
Theo ông Định, ngôi nhà cổ gồm 3 gian chính, với 24 cột gỗ có kích thước lớn và được làm theo kiểu "nhà rường đắp đất" cùng hệ thống cửa bàn khoa, cột kèo "rau muống" chạm hình đầu Rồng hoặc đầu chim Phụng, cùng với đó là các hoành phi câu đối, án thờ được chạm khắc hoa văn công phu, tinh xảo.
Ngoài sự độc đáo, ngôi nhà còn được ví như bảo tàng thu nhỏ cất giữ những chứng cứ, tài liệu được ghi trong gia phả nhiều đời liên quan đến các bậc tiền nhân của dòng họ đối với đội Hùng binh Hoàng Sa vâng mệnh vua ban, lên thuyền vượt sóng dữ ra bảo vệ đảo Hoàng Sa từ hơn 400 năm trước.
Ngoài ngôi nhà cổ của dòng họ Dương, ở Lý Sơn còn có hàng chục ngôi nhà cổ khác cùng niên đại, tuy nhiên, do không được bảo tồn gìn giữ nên chúng đang bị xuống cấp.
Ông Phạm Hoàng Linh, Phó Chủ tịch UBND huyện Lý Sơn, nói: "Chính quyền địa phương khuyến khích, tuyên truyền người dân bảo tồn, gìn giữ nhà cổ, ngoài ra còn hỗ trợ để người dân có điều kiện trùng tu, sửa chữa giữ nguyên thiết kế ban đầu. Đây đều là những bảo tàng vô giá lưu giữ nhiều kỷ vật của các dân binh Hoàng Sa một thời".
Một số hình ảnh độc đáo của ngôi nhà cổ trên đảo Lý Sơn:
 |
| Nét chạm khắc tinh xảo trên các vì kèo trong ngôi nhà cổ hàng trăm năm tuổi ở Lý Sơn |
 |
| Những cánh cửa bằng gỗ mít trong căn nhà cổ |
.
