(Congannghean.vn)-Hàng năm, cứ vào dịp trung tuần tháng 3 âm lịch, xã Nghi Khánh, huyện Nghi Lộc lại long trọng tổ chức lễ hội đền Cửa và mộ tướng Ninh Vệ. Việc duy trì tổ chức lễ hội đền Cửa là việc làm có ý nghĩa quan trọng trong việc giáo dục truyền thống tốt đẹp của dân tộc, phát huy giá trị của các di tích, đáp ứng nhu cầu hưởng thụ và sáng tạo các giá trị văn hóa của nhân dân địa phương.
Đền Cửa là công trình kiến trúc có lịch sử gần 1.000 năm. Đền được xây dựng do công lao của Chiêu Minh Vương, Thượng tướng Thái sư Trần Quang Khải, được nhà vua cử vào đất Nghệ An xây dựng căn cứ, chặn đường tiến của giặc Nguyên - Mông. Tướng quân Trần Quang Khải đi thuyền cập bến Cửa, thấy cảnh trí ở đây hùng vĩ, có núi non bao bọc, lại thuận tiện đường thủy nên đã chọn nơi đây làm doanh trại đóng quân. Để khích lệ lòng yêu nước và tinh thần quyết tâm đánh giặc của tướng sĩ, Tướng Trần Quang Khải đã cho xây dựng ngôi đền này ở bến Cửa để thờ Mẫu Âu Cơ, người mẹ đã cùng Lạc Long Quân sinh ra một trăm người con đất Việt. Sau này, đền Cửa còn là nơi thờ Tam Tòa Thánh Mẫu và các vị hiền tài có công trong sự nghiệp đánh giặc ngoại xâm, bảo vệ Tổ quốc.
Đền Cửa được xây dựng trên vùng đất “nhân sơn quần tụ”, “địa linh nhân kiệt”, với kiến trúc đặc biệt. Trải qua biến thiên của lịch sử và sự tàn phá của chiến tranh, đền Cửa đã nhiều lần bị xuống cấp nghiêm trọng. Tuy nhiên, vì giá trị tâm linh của ngôi đền đã ăn sâu vào tiềm thức, trở thành một bộ phận không thể thiếu trong đời sống văn hóa của nhân dân nên đến năm 2003, đền đã được các cấp chính quyền và nhân dân quan tâm đầu tư trùng tu, tôn tạo. Đến nay, đền Cửa đã có quy mô rộng lớn, với diện tích trên 4.000 m2 kiến trúc đẹp, với 3 toà gồm: Hạ điện, trung điện và thượng điện. Được xây dựng ở vị trí đẹp, quay mặt hướng Đông Nam, trên thế đất hình chim phượng.
 |
| Đền Cửa ở xã Nghi Khánh, huyện Nghi Lộc |
Gian giữa nhà hạ điện là nơi thờ Tướng quân Trần Quang Khải. Gian giữa nhà trung điện là nơi thờ Tướng quân Ninh Vệ. Gian bên trái nhà trung điện là nơi thờ Quận công Nguyễn Cảnh Quế. Gian bên phải nhà trung điện là nơi thờ vọng Nho sư Phùng Thời Tá. Nhà thượng điện có kiến trúc thời Nguyễn, gian chính giữa để thờ Mẫu Âu Cơ, gian bên trái là nơi thờ Tam Tòa Thánh Mẫu, gian bên phải là nơi thờ Cao Sơn, Cao Các.
Mộ tướng Ninh Vệ nằm trên khu đất cao ráo hướng mặt về phía Đông Nam. Ninh Vệ là tướng tài thời nhà Trần có công đánh giặc, dẹp loạn ở phương Nam và đã anh dũng tử trận. Nhân dân an táng ông ở phía Đông đền Cửa. Để ghi nhớ công lao của ông, nhân dân đã lập bài vị, phối thờ ông ở đền Cửa.
Trong thời kỳ chống thực dân Pháp, đền Cửa còn là nơi hội họp bí mật của tổ chức Đảng ở huyện Nghi Lộc. Các đồng chí Hoàng Văn Tâm, Nguyễn Duy Trinh... thường lui tới đền để chỉ đạo phong trào cách mạng. Tháng 4/1931, đền Cửa là nơi tập trung nhân dân trong vùng biểu tình, bắt tên Chánh Đoàn Hiệu, là tay sai của Pháp, thu hồi ấn triện, thành lập chính quyền Xô Viết. Khi cao trào Xô Viết bị đàn áp, giặc Pháp bắt đồng chí Hoàng Văn Tâm (nguyên Bí thư Huyện ủy Nghi Lộc) và xử bắn đồng chí ở chân núi Động Đình, gần đền Cửa vào ngày 20/6/1932.
Năm 2009, UBND tỉnh Nghệ An ra Quyết định số 6818/QĐ.UBND.VX ngày 23/12/2009 công nhận đền Cửa là Di tích lịch sử, văn hóa cấp tỉnh. Cùng với các di tích lịch sử, văn hóa khác trên địa bàn huyện, đền Cửa (còn gọi là đền Khánh Duệ) trở thành một điểm đến đầy ý nghĩa để nhân dân và du khách tìm hiểu về truyền thống chống giặc ngoại xâm của dân tộc và tín ngưỡng văn hóa dân gian, từ đây có tác dụng giáo dục lòng yêu nước, truyền thống cách mạng, tinh thần hiếu học cho các tầng lớp nhân dân.
.