Nhà sàn dài truyền thống của người dân Êđê tại Đắk Lắk, một trong những kiến trúc độc đáo của đồng bào dân tộc thiểu số ở Tây Nguyên, đang đứng trước nguy cơ bị "xóa sổ".
Theo Sở Văn hóa-Thể thao và Du lịch tỉnh Đắk Lắk, hiện chỉ còn gần 2.000 ngôi nhà trên toàn tỉnh, giảm trên 600 nhà so với năm 2012. Nhiều buôn làng của đồng bào dân tộc Êđê ở các huyện Cư Kuin, Krông Pắk, Krông Búk, Ea Kar nay không còn các ngôi nhà dài truyền thống.
Từ năm 1980 trở lại đây, tỉnh Đắk Lắk chủ trương thực hiện việc tách hộ, phát triển kinh tế vườn, tạo điều kiện cho đồng bào dân tộc phát triển kinh tế, xã hội nâng cao đời sống.
Tuy nhiên, đây cũng là thời điểm những căn nhà sàn dài bị xâm hại và đứng trước nguy cơ bị "xóa sổ." Đồng bào sau khi tách hộ, mỗi gia đình được tỉnh hỗ trợ, tạo điều kiện mua vật liệu làm nhà, nhưng đa số đồng bào chỉ xây dựng nhà cấp 4. Từ những năm 1990 trở lại đây, do ảnh hưởng của văn hóa đương đại, đô thị hóa nông thôn, nguồn vật liệu chủ yếu là gỗ ngày càng khan hiếm, đắt đỏ nên đồng bào đổ xô vào xây dựng nhà theo kiến trúc của người Kinh.
 |
| Nhà dài truyền thống niên đại 100 tuổi của người Êđê ở Đắk Lắk |
Theo tính toán của đồng bào, cùng một diện tích sử dụng nhưng làm theo kiến trúc căn nhà sàn dài truyền thống thì có giá đắt gấp 1,5 lần trở lên so với làm nhà cấp 4 như người Kinh.
Thậm chí, nhiều vùng chuyên canh cây càphê, cao su, hồ tiêu, đồng bào dân tộc Êđê ở các buôn làng sau khi có “của ăn của để” đã phá bỏ nhà sàn dài truyền để xây dựng biệt thự, nhà cao tầng bằng bêtông cốt thép. Ngay tại các buôn làng, thanh niên dân tộc Êđê sau khi lập gia đình đều làm nhà xây như người Kinh để ở, không còn ai thiết tha làm nhà sàn dài truyền thống…
Ngay các căn nhà sàn còn lại, kiểu kiến trúc cũng đã thay đổi nhiều. Không còn các ngôi nhà có chiều dài cả trăm mét thay vào đó là các căn nhà chỉ còn dài từ 25 đến 45 mét, mái lợp bằng tôn, bằng ngói. Cầu thang lên xuống không còn hình dáng mẫu hệ như xưa, thay vào đó là cầu thang với những mảnh ván ghép lại giống như cầu thang của đồng bào Kinh, dân tộc khác, cách bài trí các gian nhà cũng khác đi nhiều không còn giữ được những nét truyền thống như xưa…
Theo Sở Văn hóa-Thể thao và Du lịch tỉnh Đắk Lắk, nhà sàn dài truyền thống của đồng bào dân tộc Êđê làm bằng nguyên liệu từ núi rừng Tây Nguyên: Khung nhà bằng gỗ, xương mái lợp bằng tranh, với hai đầu hồi nhọn nhô ra phía sàn hiên trước và sau nhà. Sàn nhà được làm bằng tre, nứa, vách bao quanh nhà cũng làm bằng tre, nứa đập dập, đan kết lại. Khung nhà có hai hàng cột, mỗi hàng có 7 cặp, lòng nhà rộng từ 4,5 đến 5,3 mét.
 |
| Bên trong nhà dài truyền thống niên đại 100 tuổi của người Êđê |
Nhà sàn dài nằm trong các buôn đều có đòn nóc nằm theo hướng Bắc-Nam. Cửa vào nhà có hai đầu hồi, cửa trước có hai cầu thang lên xuống: cầu thang đực và cầu thang cái. Mỗi cầu thang có 7 bậc được làm bằng gỗ tốt, chủ yếu là cẩm lai, hương, cà te, có độ rộng từ 0,8 đến 1,2 mét, phía đầu cầu thang nơi tiếp giáp với hiên nhà thường tạc các hình mặt trăng lưỡi liềm, cặp ngà voi, hai bầu vú tượng trưng cho sức sống, uy quyền của mẫu hệ…
Bên trong nhà sàn dài là gian lớn, giáp với hiên nhà được dùng làm phòng khách - nơi tổ chức các sinh hoạt gia đình, cộng đồng như đánh chiêng, các nghi lễ, tiếp khách…. Bên cạnh gian lớn là các gian buồng riêng có từng bếp lửa của từng cặp vợ chồng, thông thường, mỗi nhà sàn dài truyền thống của đồng bào trước đây có từ 7 đến 9 cặp vợ chồng chung sống…
Theo bà Linh Nga Niê Kdăm, nhà nghiên cứu văn hóa Tây Nguyên, văn hóa nhà sàn dài của đồng bào dân tộc Êđê đang bị mất dần trong sự phát triển của xã hội hiện đại.
Tỉnh Đắk Lắk nên sớm có biện pháp giữ gìn, bảo tồn kiến trúc nhà sàn dài nhằm góp phần bảo tồn, phát huy giá trị văn hoá truyền thống của đồng bào các dân tộc thiểu số Tây Nguyên nói chung, Đắk Lắk nói riêng để trường tồn với thời gian.
.